آخرین مطالب
امکانات وب
تپه هگمتانه
اين تپه در طول يك صد سال اخير بارها مورد حفاري باستان‌شناسان داخلي و خارجي قرار گرفته است. پيشينه حفاري‌هاي علمي اين تپه به سال ۱۹۱۳ ميلادي برمي‌گردد كه هيئتي فرانسوي از طرف موزه لوور پاريس به سرپرستي شارل فوسي، كاوش‌هايي در تپه هگمتانه انجام داد اما نتايج اين كاوش‌ها هيچ‌گاه منتشر نشد.
در طي ۱۰ فصل حفاري انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ خورشيدي كه حدود ۱۴ هزار مترمربع از اين تپه مورد كاوش قرار گرفت، يكي از كهن‌ترين دوره‌هاي تمدن بشري نمايان شده است. همچنين يك حصار طولاني به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظيم و كم‌نظير در درون آن كشف شده است. در كاوش‌هاي علمي كه در طول اين سال‌ها به سرپرستي آقاي دكتر محمدرحيم صراف به انجام رسيد، يك شهر بزرگ از نوع شهرهاي شطرنجي در داخل تپه هگمتانه شناسايي شد. ساخت و سازهاي اين شهر باستاني عبارت است از معابري به فاصله‌هاي مساوي و موازي يكديگر كه در حدّفاصل آن‌ها، واحدهاي ساختماني كاملاً مشابه و قرينه يكديگر احداث شده است. اين مجموعه كم‌نظير علاوه بر تأسيسات آبرساني، داراي حصاري خشتي به قطر حدود ۱۰ متر است كه در فواصل معين داراي برج‌هايي عظيم است. سازه اصلي شهر باستاني از خشت خام و در بخش‌هايي، از آجر تشكيل يافته است.
در طول حفاري‌هاي انجام شده، آثار ارزشمند و بي‌نظيري كشف شده كه اغلب متعلق به دوران هخامنشيان و نياكان آن‌هاست كه از جمله آن‌ها مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:
* لوح زرين به نام آريارامنه: اين لوح قديميترين اثر تاريخي است كه تاكنون كشف و شناخته شده است و اكنون در موزه برلين در آلمان نگهداري مي‌شود. ابعاد آن ۱۲×۸ سانتي‌متر، مشتمل بر ۱۰ سطر با متن پارسي باستاني و به خط ميخي است. اين لوح متعلق به آريارامنه (=آريارمن) پسر كوچك چيش‌پيش و نواده هخامنش (مؤسس سلسله هخامنشي) ميباشد كه قسمتي از آن از بين رفته و ترجمه آن چنين است:
«آريامنه شاه بزرگ، شاه شاهان شاه پارس پسر چئيش پيش شاه نوه هخامنش. آريامنه شاه مي‌گويد: اين كشور پارس كه من دارم و داراي اسب‌هاي خوب و مردان نيك است، اهورامزدا آن را به من عطا فرموده است. از مرحمت اهورامزدا من شاه اين كشورم. آريامنه مي‌گويد: اهورامزدا مرا ياري كرد».
* لوح زرين به نام آرشام: لوحي زرين به ابعاد ۸×۱۳ سانتي‌متر به خط ميخي و زبان پارسي باستان كه ترجمه آن چنين ميباشد:
«آرشام‌شاه، شاه شاهان پارس، پسر اريارامنه، شاه هخامنشي. ارشام مي‌گويد: اهورامزدا خداي بزرگ كه بزرگ‌ترين خدايان است مرا شاه كرد او به من سرزمين پارس را عطا فرمود كه مردم نيكو و اسبان خوب دارد از مرحمت اهورامزدا اين سرزمين را دارا هستم. اهورامزدا مرا و خانه مرا حفظ كند و اين سرزمين را كه دارا هستم نگاهدارد.»
اين لوح در اختيار مجموعه شخصي مارسل ويدال آمريكايي است.
* الواح زرين و سيمين داريوش: در سال ۱۳۰۷ خورشيدي ضمن پِي كني ديوار خانه‌اي در محله قديمي «سرقلعه» (يكي از نقاط مربوط به تپه هگمتانه)، لوحي زرين و لوحي سيمين پيدا شد. اين دو لوحِ تقريباً مستطيل شكل به ابعاد ۱۸/۸×۱۹ سانتي‌متر به خط ميخي و به سه زبان پارسي باستاني، بابلي و عيلامي نوشته شده است. محتواي هر دو لوح يكي است و ترجمه آن‌ها چنين است:
كشف اين الواح معلوم مي‌دارد كه داريوش كبير (۵۱۲-۴۸۴ قبل از ميلاد) همچنان كه در تخت جمشيد و شوش كاخ‌هاي بزرگي بنا كرده بود، در هگمتانه نيز كاخي به همان عظمت بنياد نهاده بود. لوح نقره‌اي در موزه كاخ مرمر و ديگري در موزه ايران باستان در تهران نگهداري مي‌شوند.
* لوح زرين به نام داريوش دوم: اين لوح زرين به ابعاد ۲۰/۵×۱۸/۵ سانتي‌متر، در ۲۳ سطر و به خط ميخي نوشته شده است. اين لوح در گذشته خارج از كشور نگهداري مي‌شد كه توسط موزه ايران باستان خريداري گرديد و اكنون جزو گنجينه‌هاي موزه ايران باستان است. لوح ديگري به ابعاد ۱۶/۲×۱۳ سانتي‌متر يافت شده كه داراي ۲۹ سطر به خط ميخي ميباشد و در سال ۱۳۳۱ خورشيدي خريداري شد و در حال حاضر در موزه ايران باستان نگهداري مي‌شود.
* لوح زرين به نام اردشير دوم: اين لوح به نام اردشير دوم پسر داريوش دوم هخامنشي به ابعاد ۱۳×۱۳ سانتي‌متر است. اين لوح داراي ۲۰ سطر و به خط ميخي است كه بر روي زر ناب حك گرديده است.
* كوزه نقره‌اي به نام خشايارشا (پسر داريوش اول): اين كوزه از نقره است كه قطر دهانه آن ۷/۵ سانتي‌متر و ارتفاع بلندترين قسمت آن ۱۲ سانتي‌متر است. اين كوزه كه در گذشته در خارج از كشور نگهداري مي‌شد اكنون در موزه ايران باستان قرار دارد. در قسمت سالم مانده از بدنه آن اين جمله ناقص به خط ميخي خوانده مي‌شود: «… شاه كه براي سراي شاهي درست نمود».
* بشقاب نقره نقش برجسته متعلق به اردشير اول: اين بشقاب كه طول دهانه آن ۲۰ سانتي‌متر است، توسط موزه ايران باستان خريداري و به كشور بازگردانده شد.
* بشقاب يا جام نقره به نام اردشير اول: اين جام كه قطر دهانه آن ۲۶/۷ سانتي‌متر است، داراي كتيبه‌اي به خط ميخي و به زبان پارسي باستان، به نام اردشير اول ميباشد كه ترجمه آن چنين است:
«اردشير شاه بزرگ، شاه شاهان شاه كشورها پسر خشايارشاه، شاه خشايارشاه پسر داريوش هخامنشي كه اين جام سيمين را براي كاخ پادشاهي خود درست كرد.»
اين بشقاب در اختيار موزه متروپوليتن نيويورك است.
* لوح زرين به نام داريوش دوم: لوح كاملي از طلا به طول ۲۰/۵ و عرض ۱۸/۵ سانتي‌متر كه مشتمل بر ۲۳ سطر به خط ميخي و به زبان پارسي باستان ميباشد. ترجمه اين لوح كه در موزه ايران باستان نگهداري مي‌شود، چنين است:
«خداي بزرگي است اهورامزدا كه اين زمين را آفريد، كه آن آسمان را آفريد كه مردم را خلق فرمود كه به مردم شادي داد. كه داريوش را شاه نمود. يگانه شاه از ميان شاهان بسيار و يگانه فرمانروا از ميان فرمانروايان بسيار من. داريوش شاه بزرگ شاه شاهان شاه كشورهايي كه ملت‌هاي بسيار دارد. شاه اين سرزمين بزرگ دوردست پهناور پسر اردشير شاه. اردشير پسر خشايارشاه خشايارشاه پسر داريوش شاه همامنشي. داريوش شاه گويد اهورامزدا اين كشور را به من عطا فرمود. از مرحمت اهورامزدا من شاه اين سرزمين هستم- اهورامزدا مرا و خانه مرا و سلطنتي را كه به من عطا فرموده حفظ كند.»
* لوح زرين به نام داريوش دوم: اين لوح داراي ابعاد ۳×۱۳ سانتي‌متر است و ترجمه آن چنين ميباشد:
«خداي بزرگي است اهورامزدا كه بزرگ‌ترين خدايانست كه اين سرزمين را آفريد كه آن آسمان را آفريد كه مردم را خلق فرمود كه براي مردم شادي آفريد كه اردشير را شاه كرد يك شاه از ميان شاهان بسيار و يك فرمانروا از ميان فرمانروايان بسيار.
اردشير شاه بزرگ شاه شاهان شاه كشورها، شاه اين سرزمين مي‌گويد من پسر داريوش داريوش پسر اردشير شاه، اردشير پسر خشايارشاه
اردشير گويد به لطف اهورامزدا من شهريار اين سرزمين دور و وسيع هستم اهورامزدا مرا و سلطنتي را كه به من عطا فرموده و خانه مرا حفظ فرمايد».
* ستوني سنگي مربوط به اردشير دوم: علاوه بر لوح‌هاي زرين، قطعه ته ستوني از سنگ داراي نوشته‌اي به نام اردشير دوم در همدان كشف گرديد كه اكنون در انگلستان نگهداري مي‌شود و ترجمه آن چنين است:
«مي‌گويد اردشير شاه بزرگ شاه شاهان شاه كشورها شاه اين سرزمين پسر داريوش شاه. داريوش پسر اردشير شاه. اردشير پسر خشايارشاه و خشايارشاه پسر داريوش شاه، داريوش پسر ويشتاسب هخامنشي اين كاخ را به لطف اورمزدا و ناهيد و مهر من ساختم اورمزدا و ناهيد و مهر را از همه بدي‌ها حفظ فرمايند. و آنچه من ساخته‌ام از گزند و آسيب محفوظ دارند».
و‌‌بسياري‌اثر‌‌ارزشمندديگر…
نا به نظر تاريخ‌نويسان و محققين تپه هگمتانه از مهم‌ترين آثار تاريخي همدان و تاريخ ايران محسوب مي‌شود. مسافريني كه از جاده قزوين- تهران به همدان مي‌رسند، قبل از ورود به شهر پس از مشاهده شكوه و هيبت توأم با زيبايي نمونه و بي‌نظير الوند كوه از دور، اولين منظره‌اي كه توجه آنان را جلب مي‌كند، تپه هگمتانه و خانه‌هاي ساخته شده بر فراز و اطراف آن است.
هگمتانه به معني محل تجمع ميباشد و در منابع باستاني به صورت «هگمتانه»، «اكباتان»، «امدانه» و «همدان» ثبت شده است.
آرامگاه ابوعلي سينا بناي يادبود شيخ الرئيس ابن سينا؛ فيلسوف، دانشمند و پزشك مشهور ايراني است كه در ميدان بوعلي سينا در مركز شهر همدان قرار دارد.
بناي ابتدايي آرامگاه ابوعلي سينا در زمان قاجاريه ساخته شد و آرامگاه جديد به دستور محمدرضا پهلوي به مناسبت هزارمين سالروز تولد اين دانشمند بزرگ، توسط انجمن آثار ملي ايران ساخته و در سال ۱۳۳۳ خورشيدي‌افتتاح‌شد.
طرح و نقشه اوليه اين بنا در خرداد سال ۱۳۲۴ خورشيدي توسط انجمن آثار ملي بين مهندسان و فارغ‌التحصيلان رشته معماري به مسابقه گذاشته شد و با نظر آندره گُدار و مهندس فروغي، طرح پيشنهادي مهندس هوشنگ سيحون پذيرفته شد. در نيمه سال ۱۳۲۶ انجمن تصميم به اجراي طرح گرفت. سال بعد هوشنگ سيحون طرح پيشنهادي را به عنوان پايان‌نامه به دانشكده هنرهاي زيباي پاريس تقديم كرد و اوايل سال ۱۳۲۸ ساخت اين آرامگاه آغاز شد.
به مناسبت موقعيت محلي و محدود بودن فضاي آرامگاه و براي صرفه‌جويي در مخارج، آرامگاه بوعلي را با نصف ابعاد گنبد قابوس در نظر گرفتند. اختلاف ديگر اين دو بنا با يكديگر در اين است كه فاصله بين ترك‌ها در گنبد بوعلي باز و گشاده است در حالي كه بناي گنبد قابوس از ابتدا تا انتها (جز در قسمت ورودي) هيچ گونه شكاف و روزنه‌اي ندارد و درون آن همچون دخمه، تاريك و فاقد نورگير و روشنايي است. البته بازگذاردن فاصله ميان تَرك‌ها به دليل وجود بادهاي سنگين و طوفان‌هاي پاييزه و زمستانه شهر همدان نيز بوده است.
ارتفاع هر پايه برج از كف زيرين آرامگاه تا زير گنبد نزديك به ۲۳ متر است. پهنا (عرض) هر پايه در پايين ۱/۱۷ متر و در بالا ۹۲ سانتي‌متر است. گنبد مخروطي شكل آن نزديك به ۶ متر ارتفاع دارد. ارتفاع اطاق اصلي آرامگاه ۶/۱۰ و ارتفاع كلي بنا (از كف تا انتها) بيش از ۲۸ متر است.
محل فعلي آرامگاه بوعلي منزل مسكوني ابوسعيد دخوك؛ يار ديرين وي بوده و بوعلي مدتي را نزد او به عنوان مهمان سپري كرده است و مزار هر دو در اين محل واقع شده است.
در قسمت بالاي ديوارهاي داخلي محوطه مربع شكل آرامگاه، بيست بيت قصيده معروف «عينيه» كه از آثار ادبي شيواي ابن سينا در حكمت و فلسفه به شمار مي‌آيد و حكيم آن را در كمال فصاحت و بلاغت راجع به مراحل مختلف سير روح انساني و ارتباط آن با عالم جسماني سروده است، بر روي ۴۰ لوح سنگي از سنگ مرمر هر كدام به طول ۱/۱۰ متر و عرض ۰/۵ متر به خط ثلث برجسته نوشته شده است.
آرامگاه ابوعلي سينا داراي دو تالار (شمالي و جنوبي) ميباشد. در حال حاضر تالار جنوبي به عنوان موزه، به محل نگهداري سكه، سفال، برنز و ساير اشياي كشف شده مربوط به هزاره‌هاي قبل از ميلاد و دوران اسلامي اختصاص يافته و در تالار شمالي كتابخانه‌اي مشتمل بر ۸ هزار جلد كتاب خطي و چاپي نفيس ايراني و خارجي و غرفه‌هايي مربوط به آثار ابوعلي سينا و شعرا و نويسندگان همداني نگهداري مي‌شود. در غرفه آثار بوعلي، عكسي از جمجمه وي در معرض ديد گذاشته شده كه گمان مي‌رود به هنگام تخريب مقبره قديمي تهيه شده است.
بر بالاي درِ منتهي به خيابان سمت رودخانه بر لوح مرمرين، رباعي از بوعلي (كه به اشتباه به عمر خيام نسبت داده‌اند) نوشته شده است.
هرچند كه بناي اين آرامگاه باشكوه به سال‌هاي اخير بازمي‌گردد، اما با اين وجود نه تنها از هر لحاظ با مجلل‌ترين بناهاي تاريخي كشور برابري مي‌كند بلكه از لحاظ رعايت اصول مهندسي و نكات فني ساختماني، بر بيشترآثارتاريخي‌كشور‌برتري‌دارد.
آرامگاه باباطاهر
استان فرهنگي تاريخي همدان با داشتن آثار و بناهاي تاريخي و باستاني همه ساله در ايام تعطيلات پذيراي بسياري از گردشگران داخلي و خارجي است كه آرامگاه باباطاهر يكي از گنجينه‌هاي جذاب توريسم همدان محسوب مي‌شود.
نما و فرش بناي آرامگاه باباطاهر همدان از سنگ است و در داخل آن كتيبه‌هايي از كاشي وجود دارد.
باباطاهر يكي از مشهورترين دوبيتي سرايان ايران است كه دوبيتي شورانگيز اين شاعر و عارف بزرگ مورد توجه همگان است.
در محوطه داخلي آرامگاه ۲۴دوبيتي از سروده‌هاي باباطاهر بر روي ۲۴قطعه سنگ مرمرين نوشته و نصب شده است.
از باباطاهر علاوه بر دوبيتي هايش آثار ادبي ديگري نيز بجا مانده است كه مي‌توان به “دو قطعه و چند غزل” و كتابي با عنوان “سرانجام” اشاره كرد.
مجسمه شير سنگي معروف به سنگ شير يكي از معدود آثار به جا مانده از دوره فرمانروايي پادشاهان باستاني ايران در اين منطقه از كشور ميباشد، كه در جنوب شهر همدان در كنار جاده قديم همدان- ملاير قرار گرفته است.
شهر كنوني همدان مركز فرمانروايي پادشاهان ماد و پايتخت تابستاني هخامنشيان بوده است با اين وجود از آن دوران بقاياي اندكي باقي مانده و اين مجسمه يكي از مهم‌ترين آن‌ها به شمار مي‌رود. در دوران حكومت مادها و هخامنشيان ساخت اين مجسمه‌ها اهميت زيادي داشت زيرا طلسم شهر بودند و به اعتقاد آن‌ها بلايا و مصيبت را از شهر دور مي‌كردند به طوري كه ابن فقيه همداني (سال ۲۸۲ هجري قمري) در كتاب «البلدان» در توصيف اين شير مي‌نويسد:
با توجه به متن بالا ابن فقيه از بليناس به عنوان سازنده اين مجسمه نام مي‌برد. وي در حقيقت همان آپولونيوس تياني از دانشمندان مكتب فيثاغورث بوده كه در سده نخستين ميلادي مي‌زيسته و در دوران باستان از يونان به روم، مصر، بين‌النهرين، ايران و هندوستان سفر كرده است. لاكهارت، هرتسفلد و واندن برگ اعتقاد دارند كه اين مجسمه توسط آپولونيوس و در زمان پارت‌ها (اشكانيان) ساخته شده است ولي فلاندن، جكسن و ليدشمن مجسمه شير سنگي را اثري ساخته شده در زمان مادها مي‌دانند.
اين مجسمه سنگي در دوران اشكانيان به همراه مجسمه ديگري به شكل شير (به همين حالت و ابعاد) بر دو سمت يكي از دروازه‌هاي شهر نصب بوده و به همين جهت در زمان حمله اعراب به همدان، آن دروازه را «باب الاسد» (دروازه شير) نام نهادند.
در سال ۱۳۳۰ افرادي به تصور اين كه درون شكم اين شير سنگي دفينه‌اي نهفته است قسمتي از جلوي سينه آن را شكستند و جدا ساختند كه از طريق مقامات انتظامي دستگير شده و شير سنگي نيز دوباره ترميم گشت.
مجسمه شير سنگي به طول ۲/۵ متر و عرض ۱/۱۵ متر و ارتفاع بيش از ۱/۲۰ متر (كه از سنگ قهوه‌اي رنگ ساخته شده) در حال حاضر در انتهاي خيابان ۱۲ متري سنگ شير و در وسط يكي از ميدان‌هاي شرقي همدان بر روي پايه‌اي نصب گرديده است. تپه‌اي كه در حال حاضر مجسمه شير سنگي بر روي قرار گرفته، تپه‌اي باستاني است زيرا يك تابوت كه متعلق به دوره اشكانيان بوده است از آن محل كشف شده و در حال حاضر در موزه تپه هگمتانه نگهداري مي‌شود.
حمام قلعه
ورودي اين حمام به شكل هشتي بوده و داراي دو بخش حمام سرد و حمام گرم ميباشد كه پس از عبور از هشتي، حمام سرد و سپس حمام گرم واقع شده است. اين حمام داراي قسمت زنانه و مردانه بوده است.
در داخل اين موزه يك سفره‌خانه سنتي نيز راه‌اندازي شده است كه در آن گروه‌هاي موسيقي به صورت زنده به اجراي برنامه مي‌پردازند.
موزه تاريخ طبيعي همدان در انتهاي خيابان چهارباغ آزادگان شهر همدان در دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا راه‌اندازي شده است.
* سالن شماره دو به آبزيان اختصاص دارد و شامل دو بخش جدا از هم ميباشد. در بخش اول آكواريوم انواع ماهيان زينتي آب شيرين مناطق گرمسيري است كه تعدادي از آن‌ها به صورت محدود براي تحقيقات در موزه نگهداري مي‌شوند. بخش دوم شامل آبزيان فيكسه شده است. در اين قسمت نمونه‌هاي كمياب و نفيسي از انواع آبزيان، خزندگان و پستانداران به صورت فيكسه شده در داخل محلول و يا به صورت تاكسيدرمي شده قرار دارد.
اين موزه در سال ۱۳۵۱ خورشيدي به همت استاد جعفر محمد عليزاده راه‌اندازي و بر اساس الگوها و استانداردهاي بين‌المللي طراحي و تكميل شده است به طوري كه نه تنها در سطح كشور بلكه در سطح خاورميانه و حتي جهان، مطرح ميباشد. موزه تاريخ طبيعي همدان در طول فعاليت خود برخي از نمونه‌ها را براي اولين بار در كشور كشف نموده است كه نمونه آن كشف ۵ گونه جديد از ماهي‌هاي خليج فارس و چند نمونه فسيل ميباشد.
آرامگاه عارف قزويني شاعر و ترانه‌سراي معروف معاصر در محوطه آرامگاه شيخ‌الرئيس ابوعلي سينا قرار دارد.
ابوالقاسم عارف قزويني در سال ۱۲۶۱ خورشيدي در قزوين متولد شد. عارف صرف و نحو عربي و فارسي را در قزوين و موسيقي را نزد حاج صادق خرازي فراگرفت. عارف مدتي به اصرار پدرش؛ ملاهادي وكيل، در پاي منبر ميرزاحسين واعظ؛ يكي از وعاظ قزوين، به نوحه‌خواني پرداخته و عمامه بست ولي پس از مرگ پدر عمامه را برداشت و ترك روضه‌خواني كرد.
عارف در سن ۱۷ سالگي به دختري به نام «خانم بالا» علاقه وافري پيدا كرد و با او به صورت پنهاني ازدواج كرد اما فشارهاي خانواده دختر سبب شد تا عارف به ناچار به رشت رفته و پس از بازگشت با وجود عشق بسيار، آن دختر را طلاق دهد. عارف تا آخر عمر ازدواج نكند.
عارف قزويني در سال ۱۳۰۵ خورشيدي به دعوت دوستي به بروجرد رفت تا شرح احوال دوره آزادي‌خواهي را بنويسد اما در اثر وقوع حادثه‌اي ناخوشايند (مسموم كردن يكي از سگ‌هايش)، از بروجرد خارج شد و به اراك پناه برد اما وي در اراك نيز در آسايش نبود. پس از آن با شدت گرفتن بيماري (مالاريا)، حنجره‌اش گرفت و از خواندن بازماند و نتوانست از عهده معالجه آن برآيد. وي در سال ۱۳۰۷ خورشيدي جهت معالجه حنجره خود نزد دكتر بديع به همدان رفت و براي هميشه در آنجا ماند. عارف باقي مانده عمر را در خانه‌اي اجاره‌اي در يك قلعه كوچك در دره مراد بيك به صورت تبعيدي و خودخواسته سكونت گزيد. او در سال‌هاي پاياني با فقر دست به گريبان بود تا اين كه در روز يكشنبه يكم بهمن ماه ۱۳۱۲ خورشيدي در سن ۵۴ سالگي از دنيا رفت.
امامزاده حسين معروف به شاهزاده حسين نيز ناميده مي‌شود به فاصله‌اي اندك از ميدان امام در ابتداي خيابان شهداي شهر همدان قرار دارد.
بر اساس پژوهش‌هاي صورت گرفته توسط حاج شيخ حسين عندليب‌زاده در كتاب «پژوهشي درباره امامزادگان همدان»، شخص دفن شده در اين مزار حسين بن علي النقي(ع)؛ فرزند امام علي النقي و برادر امام حسن عسگري(ع) ميباشد.
در جوار اين امامزاده شماري از رجال علم و ادب يا وابستگان حكومت‌هاي وقت از جمله آباغا خان فرزند هلاكو خان مغول و نيز سرِ شاه سلطان حسين صفوي (۱۱۴۰ هجري قمري) دفن شده است.
گنبد علويان در استان همدان از لحاظ هنر گچ‌بري و آجركاري از آثار ارزشمند و كم‌نظير سده‌هاي مياني دوره‌ي اسلامي‌قرن‌هاي ششم و هفتم به‌شمار مي‌رود. اين بنا به‌صورت چهارضلعي در ابعاد ۱۲۲۸ در ۱۲۲۲۵ متر و ارتفاع ۱۱۱۵ متر ساخته شده است و چهار جرز ستون‌مانند به ارتفاع ۹۹۵ متر و قطر حدود دو متر شبيه برج در چهار گوشه، آن‌را در ميان گرفته‌اند.
در جبهه‌ي شمالي بنا تاق‌نمايي جناقي از نوع هفت و پنج به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵۵۵ متر ديده مي‌شود و درون آن قابي مستطيل‌شكل به ارتفاع ۵۵۶۰ به‌صورت برجسته قرار گرفته و ورودي بنا با تاقي جناقي‌به عرض ۱۱۶۰ و ارتفاع ۳۳۴۰ درون آن تعبيه شده است. بر فراز ورودي و درون كادر مستطيل‌شكل يادشده گچ‌بري‌هاي برجسته‌ي لانه‌زنبوري شامل گل و بوته‌هاي درهم پيچيده به‌شكل زيبايي خودنمايي مي‌كنند.
بر حاشيه‌ي خارجي كادر نيز كتيبه‌اي گچ‌بري شده شامل آياتي از قرآن مجيد به خط كوفي مشاهده مي‌شود. پيشاني تاق‌نما را نيز گچ‌بري مثلثي و ستاره‌اي‌شكلي به‌صورت بديع تزيين كرده است. بين تاق‌نما و برج‌هاي اطراف را نيز دو سطح مستطيل‌شكل هم‌ارتفاع با كل بنا و به عرض ۸۰ سانتي‌متر، پوشيده از تزيينات گچ‌بري و نيز دو سطح نيم‌دايره كه با آجرهاي راسته و خفه تزيين شده‌اند، تشكيل مي‌دهد.
اضلاع غربي و شرقي، هر كدام دو تاق‌نما به ارتفاع ۸۸۵ متر و عرض چهار متر دارند كه درون آن‌ها با كادري برجسته شامل طرح‌هاي تودرتو تزيين شده است. بر فراز تاق‌نماها و قسمت‌هاي‌انتهاي برج‌ها بقايايي از كتيبه‌اي آجري و برجسته به خط كوفي مشتمل بر آيات نخستين سوره‌ي دهر ديده مي‌شود.
سطح شبستان ورودي بنا نسبت به زمين‌هاي اطراف و ديوارهاي خارجي بنا در ارتفاع ۱۱۲ متر واقع شده است كه اكنون هفت پله ارتباط بيرون و داخل را ممكن مي‌كند. در هر كنج بنا دو تاقچه رفيع و نيز دو تاق‌نما در اضلاع غربي‌وشرقي‌قرار‌دارند‌كه‌‌از‌تزيينات‌‌زيباي‌‌گچ‌بري پوشيده‌اند.
محراب اين بنا نيز كه در ضلع جنوبي واقع شده با تزيينات بديع گچ‌بري بر غناي اين اثر افزوده است. نورگيرهاي نزديك به سقف روشنايي مناسبي را به محوطه‌ي داخلي بنا مي‌بخشند و راه‌پله‌اي كم‌عرض از درون برج شمال شرقي وصول به سقف و نيز راه‌پله‌اي كه به‌صورت غيرمتعارف درون محراب ايجاد شده است، راه‌يابي به سرداب بنا را كه دو قبر متعلق به بزرگان خاندان علويان در آن واقع شده‌است، ممكن مي‌سازند.
سرداب از شش حجره با تاق‌نماهاي جناقي تشكيل شده است و قبور يادشده به‌شكل حجمي مكعب‌مستطيل شكل، پوشيده از آجرهاي لعابدار فيروزه‌اي در وسط آن‌ها قرار گرفته‌اند. شكل ظاهري اين بنا شبيه گنبد سرخ مراغه ساخته‌شده در سال ۵۴۲ هجري قمري است و ابعاد داخلي و تزيينات غني و متراكم و در عين حال رمزآلود چشم‌نواز درون بنا به گنبد حيدريه‌ي قزوين متعلق به اوايل قرن شش هجري شباهت دارد. از اين رو، گنبد علويان همدان را نيز بايد از بناهاي اين دوره به‌شمار آورد.
اين بناي تاريخي در محله زنديها و در نزديكي دبيرستان ابن سينا قرارگرفته و از قرار معلوم مدفن شيخ الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء وجمعي از امراء سلجوقي است كه در قرن هفتم وهشتم هجري به طرز ساده وبي پيرايه اي ساخته شده است. بنا از يك برج دوازده ضلعي آجري با گنبدي هرمي شكل دوازده ترك آجري تشكيل شده است.
کتابخانه عمومی قهرمان پاکبین آورزمان...